Interview met de schrijfster

Waarom heb je dit boek geschreven?

Mijn werk heeft natuurlijk alles te maken met de dood en toch werk ik vooral met het leven.
Want juist wanneer de dood zich aandient, gaat het meer dan ooit over de waarde van het
leven. Dan is in één klap duidelijk waar het in het leven om gaat. Als een geliefde sterft, voel
je tot in je diepste kern hoeveel je van iemand houdt. Aan het sterfbed van je moeder is
niets meer belangrijk dan alleen zij en jij samen.

De dood is de grootste relativerende factor in het leven. "Dit is zo erg, nu ga ik me nooit
meer ergens druk om maken," sprak een jonge vrouw aan het graf van haar man. Natuurlijk
liep ze zich een paar maanden later toch weer te ergeren aan een langzame automobilist
voor haar of een te laat geleverd pakket, maar toch was er iets veranderd. Niets wijst je
namelijk zó op de betrekkelijkheid van het leven als de dood. Als je bewust stilstaat bij het
feit dat het leven eindig is, ga je andere prioriteiten stellen, ben je bezig met de dingen die
voor jou er echt toe doen en vooral met de ménsen die belangrijk zijn in jouw leven.
We denken bij de dood aan verdriet, pijn en gemis en hebben er het liefst zo min mogelijk
mee te maken. Mensen die zelf in rouw zijn herkennen deze reactie vaak maar al te goed. Ik
sprak een vrouw wiens man net was overleden. "Vorige week staken mensen nog de hand
als ze hier voorbij liepen," vertelde ze verdrietig, "nu kijken ze allemaal de andere kant op.
Het is net alsof ik ook dood ben." Het ongemak en de verlegenheid die we voelen tegenover
mensen die in rouw zijn is begrijpelijk, maar ook pijnlijk. Over de dood lezen zonder dat het
jou zelf gelijk aangaat, kan een veilige manier zijn om er meer vertrouwd mee te raken.
Bovendien: niemand ontkomt eraan dus het is helemaal niet gek om zo af en toe even achter
de schermen te kijken.

Ik schrijf verhalen over 'gewone' mensen. De emoties, gevoelens, ervaringen of inzichten
rondom een afscheid en een overlijden zijn vaak zo groot dat ze niet in woorden te vatten
zijn zonder te verzanden in clichés of - vergeef me het woord - dooddoeners. Een verhaal
kan dan helpen, het geeft houvast, een kader. Soms is een verhaal genoeg.

Hoe ben je tot dit werk gekomen?

De dood heeft me altijd gefascineerd. Eerst hield hij zich nog aan de ongeschreven regel die
ik hem had opgelegd: alleen hele oude mensen mogen doodgaan. Het overlijden van mijn
opa's en oma's was een groot verdriet, maar het paste wel binnen mijn idee van hoe het in
het leven hoort te gaan.

Al snel werd duidelijk dat de dood zich aan mijn regels niets gelegen liet liggen. Hij bleek
zelfs geen enkel greintje fatsoen in zijn schimmige lijf te hebben en volstrekt willekeurig en
gevoelloos door het leven te razen. Mijn derde zwangerschap eindigde in een miskraam en
het leven liet mij zien dat het niet vanzelfsprekend was. Mijn beste vriendin verloor haar
man, de vader van hun drie kinderen. Ik zie hun jongste van 5 nog lopen achter de kist, de
foto van zijn vader stevig in zijn handjes geklemd. Onze zoon verloor zijn vriendinnetje door
een noodlottig ongeval. Zij 15, hij 16 jaar jong, stapelverliefd en samen nog een heel leven
voor de boeg. Mijn zwager overleed aan kanker, 55 jaar oud. Twee jaar later overleed zijn
vrouw, mijn schoonzus, ook aan kanker. Mijn neef en nicht waren voor hun 30ste levensjaar
beide ouders kwijt. En mijn moeder overleed, met haar 71 jaar voor mij nog veel te jong.
Toen ik na de uitvaart van mijn moeder enigszins verdwaasd terugkeerde in een wereld waar
alles gewoon was doorgegaan, besloot ik dat hier mijn toekomst lag: mensen begeleiden in
de gekke, bizarre, emotionele laatste dagen waarin ze afscheid moeten nemen van hun
dierbare. En zo werd bij het afscheid van mijn moeder mijn liefde voor het werk als
ritueelbegeleider geboren.

Wat is voor jou de essentie van een goed afscheid?

Een goede uitvaart is een afscheid dat recht doet aan de overledene en aan de mensen die
achterblijven. Soms is dat makkelijker, als er vooral goede herinneringen zijn, als met een
positief gevoel wordt teruggekeken op het leven. Dan is er het verdriet om het missen van
iemand, dat niet verstoord door andere emoties die bij dat verdriet aanhaken.
Dat laatste zie ik wel vaak als er nog onafgemaakte zaken liggen, dingen niet zijn
uitgesproken. Of als er veel negatieve herinneringen zijn. Zo had ik een uitvaart van een
vader die bij geen van zijn kinderen positieve herinneringen had nagelaten, maar waarbij zijn
vrouw wilde dat ik er toch een positief verhaal van maakte, want 'wat zouden de mensen
anders wel niet denken!' Dan is het laveren tussen verschillende emoties en zoeken naar
woorden die recht doen aan ieders beeld.

Een afscheid is goed als iedereen zich gehoord en gezien weet, ook de overledene, hoe gek
dat ook mag klinken. Vaak gaat dat automatisch, van de doden immers niets dan goeds.
Maar soms voel ik mij de pleitbezorger van de overledene die niets meer ter verdediging kan
aandragen, zoals in het verhaal 'Gebroken', te lezen in de preview.

In elk afscheid ligt voor mij dan ook de kans besloten om heel te maken wat bij leven kapot is
gegaan. Soms kan het afscheid iets betekenen in het herstel van de relatie, kunnen er ook na
de dood nog draadjes worden afgehecht. 

Was het moeilijk om dit boek te schrijven?

Niets is boeiender, uitdagender, complexer maar ook mooier dan een mens. Dat is wat ik
graag wil laten zien. Hoewel ik alle verhalen met respect en zonder oordeel probeer te
schrijven, met de bedoeling een eerbetoon te brengen aan de mensen die op mijn pad zijn
gekomen, heb ik er ook voor gekozen om de verhalen die niet over mijzelf gaan zo te
schrijven dat ze niet tot bestaande personen herleidbaar zijn. Wel herkenbaar, geen
herkenning.

In één van de verhalen beschrijf ik bijvoorbeeld een echtgenoot met dementie die het afscheid van zijn
vrouw bijwoont. Het verhaal over deze echtgenoot en vader draagt alle dementerende
ouders in zich die ik heb ontmoet. De achterliggende vraag: 'Heeft het voor een
dementerende vader/moeder wel zin om afscheid te nemen?' is in mijn ogen zo relevant en
voor velen herkenbaar, dat ik het graag wil delen. Of vader dan een grijs of zwart pak draagt,
of er 2 of 4 kinderen zijn, is voor de kern van het verhaal niet van belang.

Op welke manier heeft het werk jou gevormd?

Het zal niemand verrassen dat werken met de dood je bewuster maakt van de waarde van
het leven. Het zijn de grote bekende wijsheden die je op alle tegeltjes en steigerhouten
schilderijtjes tegenkomt: Carpe Diem, Pluk de dag, vergeet niet te zeggen dat je van elkaar
houdt, stel niet uit tot morgen wat je vandaag wilt doen, neem altijd afscheid met een zoen.
Door mijn verhalen probeer ik ze kleiner te maken, de dagelijkse praktijk te laten zien,
gedetailleerd en herkenbaar. Als een zoon in een brief aan zijn overleden vader schrijft:
'Lieve papa, we waren het vaak met elkaar oneens, maar wat had ik je nog graag verteld
hoeveel ik van je hou', dan raakt dat direct in je hart. Daar kan geen tegeltjeswijsheid
tegenop.

Wat was je meest indrukwekkende / bijzondere uitvaart?

Mensen vragen wel eens: wat is de gekste of meest bijzondere uitvaart die je hebt gedaan?
Dan moet ik het antwoord schuldig blijven. Ik heb geen smeuïge verjaardagsverhalen paraat.
Wel heel veel mooie en ontroerende verhalen en natuurlijk zit daar wel eens wat grappigs
bij.

Vaak raakt een uitvaart juist in het kleine: de dochter die na afloop nog snel een kus op de
kist drukt, terwijl ik weet dat de relatie met vader meer dan complex was. De echtgenoot die
met trillende handen een kaarsje voor zijn overleden vrouw wil aansteken en net zolang
blijft proberen tot het lukt, al zit de hele aula vol spanning toe te kijken. De kleinzoon die nog
snel één van zijn knuffels in de kist legt, want 'dan is opa niet zo alleen'. Dat zijn de dingen
die raken.

Raak je zelf bij een uitvaart wel eens geëmotioneerd?

Hoewel ik me altijd goed voorbereid, is nooit helemaal te voorspellen wat een dienst met mij
zal doen. Het helpt om vooraf de liedjes te luisteren, de teksten te lezen en je eigen tekst te
beheersen, maar de emotie van het moment zelf kan zo sterk zijn dat het me toch overvalt.
Ik beschrijf zo'n situatie in het verhaal 'Tranen', waarin een moeder afscheid moet nemen
van haar dochter. Dat komt dan even heel dichtbij.

Toch doe ik tijdens de uitvaart vooral mijn werk vanuit een professionele betrokkenheid die
voldoende afstand biedt tot het verdriet. Tijdens de voorgesprekken in de kleine kring van
nabestaanden laat ik me makkelijker raken, dan laat ik de emoties meer toe.

Geloof jij zelf dat er wat is na de dood?

Vanuit mijn protestantse achtergrond zou je misschien verwachten dat ik gelijk volmondig
'ja' zal zeggen, maar dat is niet zo. Een uitvaartleider die hoorde dat ik lid was van de kerk
reageerde met: "Dat lijkt me nou zo fijn, dat je zeker weet dat er wat is na de dood!" Maar
dat is nu juist het punt: niemand weet het zeker, ook ik niet. Het geloof biedt daarvoor wat
mij betreft geen garantie.

Dat maakt dat ik opensta voor alle andere meningen en gedachten die mensen hebben over
de dood en wat daarna komt. Omdat ik weet wat het is om te zoeken in de diepere lagen van jezelf,
omdat ook ik het niet weet.

Gelovig of niet, liefde speelt voor mij altijd een hoofdrol. Liefde is de kracht van waaruit we
worden geboren, van waaruit we mogen leven en waar we na onze dood naar terugkeren.
En dan maakt het mij niet uit welke naam je daaraan geeft.

In het verhaal 'Liefde' schrijf ik over mijn eigen ervaringen met de geboorte van ons eerste
kindje en het overlijden van mijn moeder. Twee wezenlijke gebeurtenissen in mijn leven,
beiden aan de grenzen van het leven, aan het begin en aan het eind. Het is altijd weer de
liefde die het verschil maakt.

Gaat er wel eens wat mis bij een uitvaart?

Natuurlijk gaan er ook bij mij wel eens dingen anders dan ik had gewild. Als ik acht
A4-tjes met tekst moet voorlezen, dan verspreek ik me wel eens. Soms zit ik zo in een verhaal
dat ik mijn blaadje vergeet en even moet zoeken waar ik ook alweer was gebleven. Dan blijft
het even wat langer stil. Ik ben een perfectionist dus zeker in het begin analyseerde ik mijn
diensten achteraf altijd kritisch waarbij de focus lag op wat er niet goed was gegaan. Nu kan
ik dat meer relativeren. Nog steeds kijk ik naar wat er niet goed ging, maar nu als leerpunt
voor een volgende keer. Ik schrijf er ook over in het verhaal 'Goed', over die lat die de
nabestaanden voor zichzelf vaak zo hoog leggen. Terwijl dat níet is waar het bij het afscheid
om zou moeten gaan. In liefde gedenken kan nog steeds, ook als er iets anders is gegaan dan
gepland.

Heeft het werk impact op jouw eigen (gezins)leven?

Voor mijn kinderen is het inmiddels de normaalste zaak van de wereld dat ik dit werk doe.
Voor vrienden of vriendinnen is het soms even wennen, maar als ik er normaal over praat, is
het eigenlijk nooit een issue. Als ik terugkom vraagt mijn dochter vaak of het een mooie
uitvaart was, als ik weg ga wensen ze me veel succes. Ik werk in de huiskamer aan mijn buro
en soms vertel ik wel eens iets over de uitvaart waarmee ik bezig ben of luisteren ze mee
met de uitgekozen muziek, wat ook weer stof tot gesprek oplevert. Zo raken ze vertrouwd
met de dood. Het onderwerp 'uitvaart' wordt bij ons ook rustig boven de boerenkool
besproken. Dan vertel ik dat ik een mooi gedicht heb gehoord dat ook wel bij mijn eigen
uitvaart zou passen of hebben we het over welke muziek er op onze uitvaarten gedraaid
mag worden.

Daarbij is het ook gewoon mijn werk en betaal ik daarmee hun collegegeld of
een weekendje Parijs. We maken het niet zwaarder dan het is. Het lastigste is misschien nog
wel, heel praktisch, dat dit werk zich niet laat plannen dus veel van mijn afspraken zijn onder
voorbehoud. Dat is niet altijd leuk, maar inherent aan het vak.

Ben je door dit werk anders naar de dood gaan kijken?

Ik zie de dood als een soort parallelle werkelijkheid die we kunnen negeren zolang hij zich
buiten ons blikveld bevindt. Maar er is slechts één seconde nodig om de stap van de ene
naar de ander werkelijkheid te maken. Eén moment van onoplettendheid, één woord van
een arts, één telefoontje kan je leven compleet op zijn kop zetten.
Ondanks het feit dat ik er vrijwel dagelijks mee te maken heb, zijn we geen goede vrienden,
de dood en ik. Eerder bekenden van het soort dat elkaar in het voorbijgaan vriendelijk groet,
met wat mij betreft de intentie dat het daar ook bij blijft.
Ik zie veel mensen die met overlijden te maken hebben, die hun eigen dood of die van hun
dierbaren onder ogen moeten zien. Wat me elke keer wel weer hoop geeft, is dat mensen
over een ongelofelijk veerkracht blijken te beschikken en zelfs vanuit het grootste verdriet
bijna altijd weer verder gaan met leven.